Handan Tufan / JINHA

İZMİR - Belgesela 'Las Ultimas Palavras' (gotinên dawî) ya li Tirkiyê di nava nifşê nû de yahudî dike mijar, pirsên weke girêdana peyîvan bi hev re, ji derveyî gotinên berê yên di binhişiyan de cîh girtî di jiyana mirovan de cihê ziman der dixe rojevê.

Rita Ender ji xwe ketiye rê li Tirkiyê her çiqasî yahudi bi zimanê xwe di axivin jî lê zimanê wan bi tinebûnê re ru bi ru ye belgeselek amadekiriye. Ji bo xebatên belgeselê di serî de Stenbol, li Îzmîr û Bursayê têkiliya ciwanên yahudi bi zimanê wan re hatiye dest girtin. Rita Ender diyar kir ku li gel 19 kesan hevdîtin kiriye, tenê yekê kariye baş bi zimanê xwe bipeyîve, yên dinê tenê çend gotin dizanîn. Rita di belgesela 'Las Ultimas Palavras' (gotinên dawî) de girêdana vî zimanî bi civak û dîrokê ve nirxandiye.

Rita destnîşan kir ku ew gelek ji zimanê Ladino hez dike lê nikare pê biaxive, di nava xebatên belgeselê de ev ferq dîtiye û wiha domand: "Ev zimanê minê dayîkê ye, lê weke min gelek ciwanên li Tirkiyê dijîn bi zimanê xwe yê dayîkê nizanin. Zimanê min çawabûye, dişibe çî, ji ku hatiye û mixabin ber bi ku de diçe dizanim. Ez deng û axaftina vî zimanî dinasim û dizanim, lê ez baş nikarim hevokan çêkim û biaxivim. Ez hinek gotinan dizanim. Li ser wan gotinan ji bo tiştek bê kirin me serî li vê rêbazê da."

'Bi yên diçin re ziman jî diçe'

Rita bilêv kir ku di sala 1930'an de li Tirkiyê bi kampaniyeya "Vatandaş Türkçe Konuş" re gelek ziman hatine tinekirin û wiha berdewam kir: "Ji wê demê heya niha ji bo ku li kolanan yahudî weke yahudî neyên zanîn tirsane û xwe veşartine. Di salên 40'an de li hember zimanên bindest tindiyan despêkir, welatî ji tirsa tindiyî û bêmafiyan bi zimanê xwe newêran bipeyîvin. Bi yên diçin re ziman jî diçe. Yê ku ziman zindî dihêle hînkirine, lê îro nayê hînkirin. Mixabin tenê ne li Tirkiyê li gelek deverên cîhanê ev rewş berdewame. Nêrîna ciwanên yahudî li zimanê wan cihêrenge. Gelek ji wan hinek gotinên ji kal û pîrê xwe hînbûne di binhişiya wan de mane."

'Di parastina vî zimanî de jin û mêr ji hev ne cudane'

Rita anî ziman ku ji bo xebatên Film ew li gel 19 kesên temenê wan di nava 25-35'an de hevdîtin kiriye û wiha dom kir: "Ez li gel 10 jin û 9 mêran peyîvîm. Tayîbetî min jimara jinan yek zêdekir, ji ber weke hemû zimanên dayîkê, di zimanê me de jî jinan zêdetir parasitn kiriye. Di dema kêşanê de her kesê qala jinekê dikir. Yan di xwarin çêkirinê de tiştek gotiye yan jî di gotinek xweşik a ji bo wan gotî de li bîra wan de cihê xwe girtiye. Ev normale ji ber ku li Tirkiyê piştî salên 1940'an ji derve li nava bazaran û di rêyan de mêran dest bi axaftina tirkî kiriye. Ji ber wê jî dema ku me mikrofun dirêjî mirovên wê demê jiyankirî kiribana dê teqez ferqek nava jin û mêran de derketibana pêş ji bo parêzvaniya ziman. Lê di nifşê me de pir zêde ev ferq nîne. Ji bo parastina vî zimanî pir ferq nava jin û mêran de nîne."

(zt)