ڤیان شۆڕش: ژنۆلۆژی زانستی ئازادیە
10:21
ژنها
قەندیل – ڤیان شۆڕش، ئەندامی کۆمیتەی ژنۆلۆژی ڕۆژهەڵاتی کوردستان، ڕایگەیاند کە ژنۆلۆژی زانستی ئازادی کۆمەڵگەیەی و تا ئێستا لە بڵاوکردنەوەی ئەو زانستە لەناو ژناندا قۆناغێکی سەرکەوتوویان تێپەڕاندوە.
لە چاوپێکەوتنێکیدا لەگەڵ ئاژانسەکەمان(ژنها) ڤیان شۆڕش ئەندامی کۆمیتەی ژنۆلۆژی ڕۆژهەڵاتی کوردستان گرنگی جیهانی بوونی ژنۆلۆژی و کارو خەباتەکانی کۆمیتەکەیانی هەڵسەنگاند.
ڤیان شۆڕش، سەرەتا بەو شێوەیە پێناسەیەکی بۆ ژنۆلۆژی کرد: "ژنۆلۆژى زانستێکە، رێکخستنێکى تازه‌ى ژنە، شێواز و ئەقڵیەتێکە بۆ تێروانین و به‌شدارى کردن له ژیان، له‌به‌ر ئه‌وه‌ش پێویسته هه‌موو ئه‌و پێناسانەی بە ئەقڵیەتی پیاوسالارى لە کۆمه‌لگەدا بۆ ژن، ئازادى، فه‌لسه‌فه، زانست، سیاسەت، ئایین، ئابوری و بۆ هه‌موو بواره‌کانى ژیان کراون پێداچوونەوەیان بۆ بکرێت و بیانگۆڕین، ئه‌و پێناسانه‌ى که کراون سەرەتای خۆیان دەگەڕێتەوە بۆ چه‌وساندنه‌وه و چه‌واشه کردنی ژنان، بۆ بێکاریگەر کردنی ڕۆڵی ژنان و به کاڵاکردنى ژن کراون."
هەروەها جەختیشی کردەوە: "هه‌ر بۆیە ژنۆلۆژى پاڵاوته‌کردنى هه‌موو ئه‌و زانستانه‌ى مرۆڤایه‌تیه که له‌سه‌ره‌تاوه دەستی بۆی بردوە، ژنۆلۆژى وه‌ک و چه‌ترێکه هەموو زانستەکان له ناو خۆیدا کۆده‌کاته‌وه، به فیلته‌رى زانستى ژندا تێده‌په‌رێنیت، دووباره پێناسه‌یه‌کى تازه‌یان بۆ ده‌کات، ئه‌و به‌شانه‌ى زانست که بۆ به‌رژه‌وه‌ندى کۆمه‌لگە، سروشت، مرۆڤ له خۆ ده‌گرێت، واتا دانە به سروشت، ژن و ژیان، لایه‌نه باشه‌کانى ده‌گرێت و لایه‌نه خراپه‌کانى که به ئەقڵیەتی پیاوسالاریه‌وه سەپێنراون پاکی دەکاتەوە، بۆیە ڕوانیێکی تەنانەت گەردونیشە، چونکه هه‌موو بونه‌وه‌ره‌کان له ناو خۆیدا ده‌گرێت. کاتێک ژن پێناسه ده‌که‌یت یان ژن خۆى بۆ خۆی پێناسه ده‌کات یان پیاو پێناسه ده‌کات به ماناى ئه‌وه‌یه به راستى خۆی گه‌شتوه. کاتێک ژن به راستى خۆى ده‌گات له‌و راستیه‌شدا هه‌موو هه‌بونه‌کانى دیکه‌ش به راستى خۆیان ده‌گه‌ن. بۆیه ژنۆلۆژى زانستێکه له ئاستێکى گه‌ردونیدا. ژنۆلۆژى به‌رێکخستنى ژیان و هزرێکە، زیندوو کردنه‌وه‌ى ئیراده‌و تێڕوانینێکى فه‌لسه‌فیانه‌یه له ژنه‌وه بۆ ژیان. لە ڕوانینی ژنۆلۆژیەوە هەموو بوونەکان پێناسەیە نوێیان هەیە تەنانەت ڕوانینی ژنۆلۆژی بۆ پیاوانیش بەو شێوەیە نیە کە سیستەمی دەسەڵاتداری پێشتر بۆیکردوە، ئەرکی ژنۆلۆژی ئەوەیە هەردوکیان هۆشیار بکاتەوە و دووبارە بیانگەڕێنێتەوە سەر راستینەی ژیان."
ڤیان سەرنجی راکێشایە سەر هۆکارەکانی بە بەندە مانەوەی ژنان لە کۆمەڵگە جیاوازەکانەوە هەروەها وتیشی: "هیچ جیاوازیەک نیە لەنێوان بەندەی کلاسیک و مۆدێرن لە هەردوکیاندا ژن لە مەبەستی خزمەتی سیسەتمی دەسەڵاتداری بەکار دەهێنرێت، چونکه سیسته‌مى پیاوسالاره‌کان له ئەقڵیەتە پیاوسالاره‌کانه‌وه هێز ده‌گرێت، هه‌ر بۆیه‌ش هه‌بوونى سیسته‌مى ده‌وڵه‌ت به ماناى هه‌بوونى پیاوسالاریه ئه‌گه‌ر ره‌نگه‌که‌شى گۆریبێت، خۆى دیموکرات بدات نیشان دان له هه‌مان کاتدا ئەقڵیەتی پیاوسالارى تێدا هه‌یه چونکه سیسته‌مى ده‌وڵه‌ت و سه‌رمایه‌دارى هه‌یه، له‌وێشدا ژن هه‌ر وەک کۆیله‌یه‌ک مامەڵەی له‌گه‌ڵ ده‌کرێت. ئه‌گه‌ر بمانەوێت بزانین بارودۆخى ئازادى و دیموکراتى کۆمه‌ڵگەیه‌ک چۆنه ئه‌وا سه‌یرى بارودۆخى ژن ده‌که‌ین بزانین ژن خاوه‌نى بەهاکانی خۆیه‌تى یان وه‌ک و ژنبوون بە چاوی سیستمەوە حسابى بۆ ده‌کرێت، به‌پێى ئه‌و وه‌ڵامه‌ى لێره‌وه ده‌ستمان ده‌که‌وێت ده‌توانین بڵێین ئه‌و کۆمه‌لگایه ئازاده یان نا، پیاو ناتوانێت ئازادی ببەخشێت بە ژنان، گەر قەرارە ئازادیێک هەبێت ئەوا بەدەستی ژن بەدیدێت."
ناوبراو سەرنجی ڕاکێشایە سەر گرنی پێشخستنی ئەکادیمیای ژنۆلۆژی لە جیهاندا و وتی: "یه‌کێک له کار و ئامانجەکانی ژنۆلۆژی دروستکردنی ئه‌کا‌دیمیاى زانستی ژنۆلۆژیە لە هەموو جیهاندا، بۆیه‌ش پێویسته ژنۆلۆژی له هه‌موو روانگه‌یه‌که‌وه سه‌یر بکرێت، له روانگه‌ى ئابوری، سیاسی، کۆمه‌لایه‌تی، فه‌لسه‌فی، ئه‌خڵاق و ئەستەتیکدا، له هه‌موو روانگه جیاوازه‌کانه‌وه به تایبه‌ت له روانگه‌ى جوانى عه‌شق و پەیوەندی ژن لەگەڵ سروشت، پیاو، منداڵ و هونه‌ر، په‌یوه‌ندى ژن له‌گه‌ڵ هه‌موو بواره‌کانى کۆمه‌ڵگەى سروشتیدا گرنگى پێ بدرێت له‌ناو ئه‌و ئه‌کادیمیایانەدا. لە ئەکادیمیاکان ژنان بەیەکەوە گفتوگۆ لەسەر حەقیقەتی خۆیان دەکەن کە ژنۆلۆژیە. ژنۆلۆژى چین و توێژ دروست ناکات له ناو ژناندا، له روانگه‌ى ژنۆلۆژیه‌وه هه‌ر ژنێک ئه‌ندامى ژنۆلۆژیه، بۆیه‌ش کاتێک ژنێک دێت لە هه‌ر ئاستێک بێت نه‌خوێنده‌وار، هەژار، ده‌وڵه‌مه‌ند، گوندنشین یاخود شارنشین بێت ئه‌وه هیچ جیاوازیه‌کى نیه بۆ ئێمه هیچ گرنگ نین. بۆیه‌ش ئه‌و ژنانه‌ى بەشداری لە ئەکادیمیا، کۆنفرانس و خەباتەکانی ژنۆلۆژی دا دەکەن، هه‌موویان له‌سه‌ر ئه‌و خاڵانه‌ى دیارى کراون گفتوگۆ ده‌که‌ن ئامانجیش لێره‌دا دۆزینه‌وه‌ى چاره‌سه‌ر، پێناسه و لێکۆلینەوەیە له‌سه‌ر کێشه‌کان و پرسە سەرەکیەکان. ئەو ئەکادیمیایانەی لە کوردستان و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش دامەزراون ڕۆژبەڕۆژ زیاتر دەبن، له هه‌ر چوار پارچه‌ى کوردستان په‌روه‌ردەی ژنۆلۆژیمان هەیە هەتا لە وڵاتانی ئه‌وروپاو وڵاتانى تریش. چونکه ژنۆلۆژى تایبه‌تى نیه به ژنى کورد زانستێکی جیهانیه بۆیه‌ش پێویسته ئه‌و زانستە له هه‌ر شوێنێک بڵاو بکرێته‌وه."
ناوبراو ئاماژەی بە کۆنفراسەکانی ژنۆلۆژی کرد و بەردەوامی بە وتەکانی دا: "ئه‌و کۆبونه‌وه و کۆنفرانسانەى تا ئێستا سازمانکردوون ڕۆڵێکی گرنگیان هەبووە، به تایبه‌تى کۆنفرانسی یەکەم کە لە شاخ بەسترا، هاوکات کۆنفرانسی شاری هەولێریش گرنگ بوو، له ئه‌وروپاش دوو کۆنفرانس ئەنجامدراون، ئەو کۆنفرانسانە کاریگه‌رى زۆرى له‌سه‌ر ژنان لەناو هەموو لایەنەکانیتریش داناوە. له‌لایه‌ن فێمه‌نیسته‌کان، ژنانى ئه‌وروپاوه‌بە گەرمی پێشوازی کراوە،چونکه ژنۆلۆژى هه‌م بابەتێکى سه‌رنج راکێشه هه‌م زانستێکی گه‌ردونیه، چونکه هه‌تا ئیستا زانستێکی به‌و شێوه‌یه له‌سه‌ر ناو‌ى ژن نه‌بووه که بتوانێت بیر و ڕایان بپرسێت یه‌کێتیه‌ک دروست بکات لەنێوانیاندا. یەکێکیتر لە خەباتەکانمان دەرخستنی نامیلکە، کتێب بووە لەسەر ژنۆلۆژی، لە گەڵ تاکەکەکاندا لەسەر ژنۆلۆژی گفتوگۆی تایبەتمان کردوە، چەندین جۆرە خەباتی بەو شێوەیە پێشەکەوتوون، هاوکات ئەو خولانەی بۆ ژنان کراونەتەوە گرنگی زۆریان هەبووە و بەتایبەتیشی ژنانی ڕۆژهەڵاتی کوردستان بە ڕێژەیەکی زۆرەوە بەشداریان کردوە."
ڤیان شۆرش، ئەندامی کۆمیتەی ژنۆلۆژی لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان لە کۆتایشدا وتی: بناغەی زانستی ژنۆلۆژی دامەزراوە، سەرخستنی ئەو زانستەش ئەرکی هەموو ژنێکە، کە بەدوای ئازادی دا دەگەڕێت."
(ش ب)