ژنها

ناوەندی هەواڵ - زیادبوونی دیاردەی بەشودانی كچانی تەمەن منداڵ زەنگێكی مەترسیدارە بۆ ئایندەی كۆمەڵگە، بەرپرسێكی ڕێكخراوی ژنانیش ئاماژە بەوە دەكات كە بە شودانی كچان ١٣-١٤ ساڵان بۆتە نەریتێك و گرفتی زۆریشی بەدوای خۆی هێناوە. ژنانی چالاكوانیش زیاد بوونی ئەو دیاردەیە بۆ چەندین هۆكار دەگەڕێننەوە.

بەهۆی ئەوبارو دۆخە ناجێگیرەی هەرێم پێیدا تێدەپەڕێت ئامارێكی دروست لەبەردەستدا نیە، بەڵام شوكردنی كچانی منداڵ نیگەرانی وكارەساتی زۆری بەدوای خۆی هێناوە. هەرچەند هەندێك سەرچاوە ئاماژە بەزیاد بوونی ئەو دیاردەیە لە هەندێك شار و شارۆچكە دەكەن، بەڵام بە گوێرەی بەدواداچوونەكانمان ئەو دیاریدەیە تێكڕای هەرێمی كوردستانی گرتۆتەوە، بەڵام لە هەندێك شوێن زیاتر بەرچاو دەكەوێت.

چرۆ قادر محەمەدئەمین، چارەسازی دەرونی لە سلێمانی، زیادبوونی ئەو دیاردەیە دەگەڕێنێتەوە بۆ چەندین هۆكار: "بە هۆی هەر قەیرانێكەوەهەر كۆمەڵگەیەك هەنگاوێك دەچێتەوە دواوە، ئینجا سەرنج بدەین شەپۆلی شەڕ و ئلاۆزیەكان و هاتنی ئاوارە ئێڕاقیەكان بۆ هەرێمی كوردستان كاریگەری زۆری هەیە لە پەرەسەندنی دیاردەی بەشودانی كچانی تەمەن منداڵ، چونكە خۆم لە ناویاندا كارم كردوە، تەنیا لە ناو كچ نا بەڵكو لەناو كوڕەكانیش زیادی كردوە، دەبینین كوڕی ١٤-١٥ سااڵان بەزۆر هاوسەرگیریان پێدەكرێت،لای ئەوان وەك نەریتێكی لێهاتووە كە ١٨ساڵی تێپەڕ كرد ئیتر ناوی قەیرە لەو كچە دەنرێت. ڕۆژ بەڕۆژ لە ناو كۆمەڵگەدا ڕوو لەزیادبوونە، كەسیش ناتوانێت لێپرسینەوەی لە گەڵ بكات. هۆكارێكی تری ئاستی ناهۆشیاری پێگەیاندنی منداڵانە، دایك كە خۆی بەرپرسیاری یەكەمی خێزانە بە هەمان ئەقڵیەت منداڵەكانی پەروەردە دەكات كە خۆی تێدا ژیاوە. سیستەمی پەروەردەكردنی ئێمەش سیستەمێكی بەتاڵە، تاكەكان فێرناكرێن كە خۆیان خاوەن گیانی خۆیانن و دەتوانن خۆین پێبگەیەنن. هۆكارێكیتریشی بابەتەكانی پێشەكەوتنی ئێمە كە لایەنی پۆزەتیڤ و نێگەتیڤیان هەیە، كچان دەكاتەوە لە ڕووی چەندین بابەتی ڕووكەشی، كچانی١٣-١٤ و بۆ سەرەوە پێیان وایە هاوسەرگیری شتێكی خۆشە، بیر لە بەرپرسیارێتی خێزان ناكەنەوە."

چرۆ هۆكارێكیتر بۆ ئەوە دەگەڕێنێتەوە كە میدیا ڕۆڵی تێدا هەیە بە تایبەتیش لە دراماكاندا كە زیاتر هانی كچ و كوڕ دەدەن بۆ پەیوەندی كردن. وتیشی: لەسەر تۆڕە كۆمەڵایەتیەتیەكان زیاتر ئەو ڕێكلامانەی بۆ جلوبەرگ و كەل وپەلی ماڵ و شوێنە گەشتیاریەكان دەكرێن زیاتر هانی منداڵ دەدەن بۆ گەڕان و ئارەزووی لەو جۆرە."

چرۆ ئەوەشی خستە ڕوو كە نەبوونی خۆشەویستی و سۆزی دایك و باوكان هۆكارێكیترە بۆ ئەوەی كچان لە تەمەنێك كە هێشتا پێنەگەیشتون و تێنەگەیشوون بڕیاری هاوسەرگیر بدەن، بۆ ئەوەی لەو دۆخە قورسەی خێزانەكەی بێتە دەرەوە هانا بۆ شوكردن دەبات و ڕزگاری ببێت، تاكەكان لە دەرەوی خێزان بەدوای سۆزدا دەگەرێن، زۆر كچی منداڵ هەیە لای خۆم بووە، تەمەنی ١١ ساڵە دەڵێت" 'بەردەوام بیر لەوە دەكەمەوە ئەو ماڵە جێبێڵم"، لە ئەقڵی منداڵ ئەوە چێندراوە كە ڕێگەی ڕزگاربوونی بە هاوسەرگیری كردن تێدەپەڕێت، لە كاتێكدا خۆی تەمەنی ١٣-١٤ ساڵانە خۆی پێویستی بەوەیە سەرپەرشتی بكرێت، هاوكاری بكرێت، تەنیا لایەنی چێژ وەرگرتنی دەبینێت، هێشتا لەو ئاستەدا نیە بەرپرسیارێتی خێزانی بگرێتە ئەستۆ. زۆر نمونەمان هەیە كە لە تەمەنی منداڵی هاوسەرگیری دەكەن، زوو جیادەبنەوە، ئەمەش هۆكارێكە بۆ پەرتەوازە بوونی خێزان و هاوسەنگی کۆمەڵایەتی. لە هەمووشی سەختتر ئەوەیە كە ئەو كچە هەر منداڵە كە توشی جیابوونەوە دەبێتەوە، لە كۆمەڵگەش چونكە بە چاوی بێوەژن سەریری دەكرێت و بەرگەی ئەوە ناگرێت زۆربەیان بڕیاری ئەوە دەدەن كۆتایی بە ژیانی خۆیان بێنن. كچی ١٧ساڵانم دیوە بەر لەوەی خۆی بكوژێت وتوویە بڕیاری ئەوەم داوە خۆم بكوژم، بۆ ئەوەی حەیامنەچێت لەناو كۆمەڵگەدا، لە هەمانكاتدا شوێنێكی ئارامی نیە كە بۆی بگەڕێتەوە."

لە سەر كاریگەری هاوسەرگیری كچانی منداڵ لەسەر دەرونی خودی خۆی دوای هاسەرگیركردنی چرۆ ئەوەی خستەڕوو: "هەموو قۆناغێك پێویستی بە ئامادەكاریە، لە سیستەمی ئێمەدا گەر لە ٣٠ ساڵیشدا بیت، كاتێك ژنان هاسەرگیری دەكەن هیچ زانیاریەكیان نیە لەسەر منداڵ بوون. شوێنێكیش نیە كە كچ بچێت تا فێری پەروەردەكردنی منداڵ و منداڵ بوون ببێت، كچێك لە تەمەنی منداڵیدا ئامادە نیە. زۆر جار دەبینین دایكەكە هێندە منداڵە ناتوانێت منداڵەكەی پاكبكاتەوە و خزمەتی میوانەكانیش بكات، بۆیە جاری وا هەیە لە سەر ئەوەی باش منداڵەكەی بەخێو ناكات ئیهانە دەكرێت. ئەوەش هەمووی دەبێتە سترێس لەسەر ئەو دایكە، لە هەمانكاتدا ڕووبەڕووی توندوتیژی دەبێتەوە لەسەر ئەمە. واتا خەمۆكی دوای منداڵ بوون، قەلەق بوونی و فشارە کۆمەڵایەتیەكان توشی گرفتی زۆری دەكاتەوە. لە كۆتایشدا منداڵێك دروست دەبێت لە دایكێكی ناكامڵ. "

بۆ رێگریكردن لەو دیاریدەیە چرۆ وتی: "یەكەم كاراكردنی یاساكان، لە دادگاكاندا ڕێگری كردن لەو كچانەی مارەیان دەبڕدرێت و هێشتا منداڵن و بە سزاگەیاندنی بەرپرسیارانی. بەرزكردنەوە هۆشیاری دایك و باوك، پەروەردەكردنی منداڵی كچیان بە شێوەیەك كە ژیان لە پیاوێكدا نەدۆزنەوە، بەڵكو لە گەورەبوون و دەسكەوتەكانیان بدۆزنەوە. چونكە گەر منداڵ ئاواتێكی گەورەی نەبێت چی بكات؟ دەبێت بیر لە چی بكاتەوە؟ بۆیە ئەنجامی بەرهەمی خێزان لەوەوە دەستپێدەكات كە چۆن مرۆڤێك دروست دەكرێت. منداڵێك دروست بكرێت خاوەن بیر و ئیرادەی خۆی بێت و ڕاست و چەوتیەكان لەیەك جیابكاتەوە."

چالاكێكی بواری ژنانیش دەڵێت: "سیستەمی كۆمەڵگەكانیتر كاریگەری نەرێنی لەسەر كۆمەڵگەی كوردی داناوە لە بوارە کۆمەڵایەتیەكانەوە".

ئەسمەر یونس، چالاكی ژنان لە شارۆچكەی دووبز و بەرپرسی كۆمەڵەی ئافرەتانی حزبی شیوعی كوردستان لەو شارۆچەكەیە لەو باریەوە وتی: "گەر كچ چەندەش بچوك بێت كە چووە ناو پرۆسەی هاوسەرگیری، ئیتر بە گەورە لە قەڵەمدەدرێت و داوای لێدەكرێت ڕۆڵی خۆی بگێڕێت، بە گوێرەی من كاریگەری عەرەبە ئاوارەكان بە ڕێژەیەكی زۆرترە لە بڵاوبوونەوەی ئەو دیاریدەیە، بۆ نمونە لە چەند مانگی ڕابردوودا ژنێكی نزیكەی ٥٠ساڵان دەبوو ئیفلج بوو، دیسان كچێكی زۆر گەنجیان دایە ئەو پیاوەی كە پێشتر ژنەكەیان پێداوە. هەروەها لەناویاندا فرەژنی زۆر زۆرە. بۆیە دەتوانین بڵێین كاریگەری دابونەریتەكانی كۆمەڵگەكانیتر لەسەر كۆمەڵگەكەمان زۆر دیارە و ئەو دیاریدەیەش لە هەر شوێنێك بەرچاو دەكەوێت. گەر بە گشتی بڕوانین دەبینین بە شودانی كچانی ١٣-١٤ ساڵان بۆتە نەریتێكی و گرفتی زۆریشی بەدوای خۆی هێناوە."

خاوەنی ئارایشتگایەكیش دەڵێت"ئەم دیاردەیە ئێستا زیاترە لە جاران، زۆرترینی ئەوانەی دێنە لامان تەمەنیان لەنێوان (١٤-١٥)ساڵیدایە زۆربەی كەمی تیایاندایە بگاتە (٢٠ )ساڵ" .

بەیان نورەدین خاوەنی ئاریشتگا لە هەولێر لەو باریەوە وتی: "هەندێك بووك دەڕازێنمەوە زۆر زۆر منداڵن، زۆر جار هی وام بینیوە سوری مانگانەیان نەبینووە یان چەندجارێك بینیویانە، شوكردنی كچانی منداڵ لەزیادبوندایە و لای كەسوكاریشیان شتێكی بگرە هەندێك جار دەڵێن باكچ زوو شو بكات تا نەبێتە قەیرە".

بەشودانی كچانی منداڵ لە ڕووی یاساییەو یاساكانی هەرێمی كوردستان كە بەشێك لە یاساكانی ئێراق زۆرەبەیان بەر لە چەندی ساڵ دانراون و دەسەڵات و دەسەڵاتدارەكان بەگوێرەی خۆیان دەستكاریان تێدا كردوون. بۆ نمونە بەپێی یاسای باری كەسێتی لە ئێراق ژمارە (٢٠)ی ساڵی ١٩٥٩ تۆماركراو لە هەرێمی كوردستان ژمارە ١٥ی ساڵی ٢٠٠٨ مەرجی تەواوی هاوسەرگیری تەواوكردنی تەمەنی١٨ساڵیە، لە مادەی(٩)شدا هاتووە هەركەس كەسێك ناچار بە هاوسەرگیری بكات ئەوە بە زیندانی كردن سزا دەدرێت، بە جۆرێك لە دو ساڵ كەمترو لە سێ ساڵ زیاتر نەبێت.

بەڵام وەك ئەوەی دەبینین تا ئێستا لە ١٠%ی ئەو یاسایانەی كاریان پێناكرێت، بە جۆرێك هەندێك جار ئەو دیاریدەیە ڕەوا دەكرێت. هەرلە یاسای بەرەنگاربونەوەی توندوتیژ خێزانیدا ژمارە هەشتی ساڵی ٢٠١١ لەمادە دووەم بڕگەی یەكەم بەشودانی منداڵی بە تاوان و بە یەكێك لە توندوتیژیەكانی خێزانی ئەژمار دەكرێت وسزاكەشی بەندكردنە، بەجۆرێك لە شەش مانگ كەمترو لەسێ ساڵ زیاتر نەبێت لەگەڵ غەرامەكردن، بەڵام لە هەرێمی كوردستان تا ئێستا هیچ كەسێك لەسەر بەشودانی كچانی منداڵ بە سزای خۆی نەگەیندراوە.

هەرچەند بەپێی مادەی فەقەرە(٥) لەقانونی یاسای باری كەسێتی ئێراقی سزا بۆ ئەوكەسانە دانراوە كە لە دەرەوەی دادگا مارە دەكرێن چ هاوسەرو شایەت و مەلاكان بێت هەر لە هەمان یاسادا بەپێی مادە(٤٠)ژن یاخود پیاو دەتوانێت داوای جیابونەوە بكات ئەگەر گرێبەستەكە لە دەرەوەی دادگا بەشێوەی زۆرەملێ ئەنجامدرابێت و سەرجەممارەییەكانی پێشەكی وەردەگیرێت، بەڵام زۆركات ئەوە لە دەرەوەی دادگا ڕودەدات، چونكە گەر بچنە دادگا رووبەرووی سزا دەبنەوە بۆیە لە كاتی جیابونەوەدا نایەنە دادگاكان مەگەر منداڵ لەنێواندا هەبێت.

بەپێی دواین ئاماری ئەنجومەنی دادوەری لەساڵی(٢٠٠٦- ٢٠١٥ )٣٥ هەزار حاڵەتی جیابونەوە لەهەرێم تۆماركراوە كە هۆكاری سەرەكی هاوسەرگیری پێشوەخت بووە هەروەها بەپێی ئامارێكی نەتەوە یەكگرتووەكانیش ئێراق لە سەروی ئەو وڵاتانەدایە كە هاوسەرگیری پێشوەخت تیایدا روودەدات.
س:گۆڤاری تروسکە

(ش ب)